Anioł (gr. angelos, łac. angelus, odpowiednik hebr. mal^e’ak), istota duchowa, w hierarchii bytów zajmująca miejsce między Bogiem a ludźmi; nazwa „anioł” oznacza nie naturę, lecz funkcję aniołów jako wysłanników lub posłańców Boga (por. Hbr 1,14).

W ST i literaturze międzytestamentalnej – Wprawdzie już najstarsze warstwy ST zawierają wyobrażenia o aniołach, ale trudno uważać je za ustalone pojęcia teologiczne. Z nielicznych najstarszych tekstów wynika, że aniołowie mają udział w realizacji planów Bożych wobec człowieka, a stosownie do poszczególnych ich etapów spełniają misje pomyślne (Wj 23, 20 - anioł czuwa nad Izraelem) lub niepomyślne dla człowieka (Wj 12,23 - „anioł zagłady”, por. Ps 78,49). W konkretnych opisach aniołów ST nawiązuje do religijnych tradycji wielkich kultur mezopotamskich, oczyszczając je i dostosowując do ścisłego monoteizmu; tradycje te przedstawiały Jahwe jako potężnego władcę, który posiada dwór niebieski, obejmujący różne kategorie sług-aniołów, a nawet całe ich zastępy lub armie (1 Krl 22,19; Iz 6,2-3; Ps 148,2; Hi 1,6-12; 2,1-6). Charakterystyczne, że wśród otoczenia Bożego występują nie tylko aniołowie, ale i szatan (anioł upadły). Odpowiednio do zróżnicowania funkcji spełnianych przez aniołów ST zawiera wiele nazw i imion poszczególnych aniołów (imiona własne jednak wymienia dopiero Księga Daniela i księgi późniejsze). Rdz 28,12 mówi o aniołach Bożych utrzymujących więź między niebem a ziemią, w Księdze Hioba aniołowie nazwani są „synami Bożymi” (1,6; 2,1; por. Ps 29,1; 89,7); Joz 5,14 przedstawia aniołów jako „wojsko niebieskie”; Hi 4,18 jako „sługi”; Hi 5,1; Ps 89,6; Dn 4,10 jako „świętych”. Bliżej określone funkcje przypisuje ST → cherubinom, podtrzymującym tron Boży (Ps 99,1), unoszącym rydwan Jahwe (Ez 10; por. Ps 18,11) lub stojącym na straży suwerennej posiadłości Bożej (Rdz 3,24), a także serafinom („płonącym”), głoszącym chwałę Jahwe i oczyszczającym stworzenia zbliżające się do Boga (Iz 6,2-3.7). Sposób przedstawienia aniołów w starszych księgach jest różny: Rdz 18,2 i 19,10.12 ukazuje ich jako mężczyzn; cherubiny i serafiny mają natomiast wygląd uskrzydlonych stworzeń o twarzach bądź to ludzkich, bądź też zwierzęcych (por. Wj 25,18-20.22; 1 Krl 6,23-28; Iz 6,2-3.6), inne wreszcie teksty w ogóle nie mówią o wyglądzie aniołów (np. Rdz 32, 25-30).

Wśród postaci aniołów wyróżnia się anioł Jahwe (hebr. mal^e’ak Jahwe), przez którego Bóg objawia się w specjalny sposób ludziom (Rdz 16,7,9; Wj 3,2; Lb 22,22-35; Sdz 13,13). Pierwotnie była to zapewne jedna z wielu form teofanii, a więc anioł Jahwe przedstawiał samego Boga (Rdz 16,13; Wj 3,2). Wraz z rozwojem teologicznej koncepcji transcendencji Bożej i z rosnącym przeświadczeniem o niemożliwości bezpośredniego kontaktu z Bogiem (por. Wj 33,20), w postaci anioła Jahwe dopatrywano się wysłannika Bożego, pozostającego z nim w ścisłej łączności. W tym też sensie odczytano dawne teksty, nie zmieniając treści przekazów (Rdz 24,7 i Wj 33,2 odróżniają jednak Jahwe od anioła Jahwe).

Właściwy rozwój starotestamentalnej angelologii przypada na okres po niewoli babilońskiej i pozostaje w związku z rozkwitem eschatologii i apokaliptyki. Pogłębiająca się świadomość dystansu między Bogiem a człowiekiem wysunęła na pierwszy plan aniołów jako pośredników między Jahwe a jego narodem. Nie bez znaczenia dla tego nowego ujęcia roli aniołów były dalsze kontakty ze środowiskiem mezopotamskim i irańskim. Izraelska refleksja teologiczna konsekwentnie zwalczała wszelkie formy synkretyzmu, wprowadzając jednocześnie pojęcia nowe, powstałe w wyniku kontrowersji. Aniołowie otrzymali teraz wyraźne cechy etyczne, dawniej występujące jedynie sporadycznie; pogłębił się przedział między aniołami dobrymi a złymi i wytworzyła się atmosfera walki.

Lech Stachowiak

W NOWYM TESTAMENCIE - anioł jest przede wszystkim określeniem funkcji.

1. Według Kol 1,16 a. zostali stworzeni w Chrystusie i przez Chrystusa, są zatem stworzeniami, a nie emanacją bytu samego Boga; spełniają wolę wysłanników Boga. Choć są duchami (Hbr 1,14), ukazują się ludziom nie tylko w snach (Mt 1,20; 2,13.19) i wizjach (Dz 10,3 Ap 15,6; 19,14), lecz również na jawie (angelofanie), przyjmując zazwyczaj postać młodzieńców przyodzianych w szaty o niezwykłej bieli (Mt 28,3; Mk 16,4-5; Łk 24,4; J 20,12; Dz 1,10; Ap 15,6; 19,14); na ich widok ludzie reagują bojaźnią (Mk 16,5-8; Łk 1,12.29-30; 2,9); po zmartwychwstaniu wszyscy ludzie będą podobni do aniołów (Mk 12,25 i paral.). Aniołów jest bardzo dużo (Mt 26,53; Hbr 12,22; Jud 14; Ap 5,11; 9,16); niektórzy, spełniając szczególnie polecenia Boże, mają własne imiona: Gabriel (Łk 1,19.26), Michał (Jud 9; Ap 12,7) bądź bliższe określenia wskazujące na związek aniołów z Bogiem: Anioł Pański (por. anioł Jahwe w ST) lub Anioł Boży (Mt 1,20; 2,13; 28,2; Łk 1,11; 2,9; 12,8-9; 15,10; J 1,51; Dz 5,19; 8,26; 12,7), Archanioł (Jud 9). W pismach św. Pawła oraz w listach katolickich podane są różne klasy aniołów: moce (Rz 8,38; 1 Kor 15,24; Ef 1,21; 1 P 3,22), władze (1 Kor 15,24; Ef 1,21; 3,10; Kol 1,16; 2,10.15), zwierzchności (Rz 8,38; 1 Kor 15,24; Ef 1,21; 3,10; 6,12; Kol 1,16; 2,10.15), panowania (Ef 1,21; Kol 1,16), trony (Kol 1,16). Mimo przepaści dzielącej człowieka od aniołów nie wolno otaczać ich kultem boskim (Kol 2,18; Ap 19,10; 22,8-9), a tym bardziej stawiać na równi z Chrystusem, gdyż on, to jest Syn Boży, zasiadający od chwili zmartwychwstania po prawicy Ojca, sprawuje absolutną władzę nad wszystkimi aniołami (Ef 1,20-21; Kol 1,16; 2,10.15; Hbr 1,5-14; 2,2-9; 1 P 3,22).

3. Obok aniołów dobrych, służących Chrystusowi w realizowaniu planów zbawienia, NT wspomina również o aniołach szatana (Mt 25,41; 2 Kor 12,7; Ap 12,7.9). Ich pochodzenie nie jest przedstawione w NT dość wyraźnie, aczkolwiek z dwóch tekstów (2P 2,4; Jud 6), odtwarzających prawdopodobnie jakąś późnojudaistyczną legendę, wynika, że anioł szatana to niegdyś anioł Boga, którzy za grzech pychy utracili dawne łaski. Mimo niebezpieczeństwa, jakie przedstawiają dla człowieka, anioł szatana nie są zdolni odłączyć od Boga tych, którzy go prawdziwie miłują (Rz 8,38-39).

Kazimierz Romaniuk